Elektron Kənd Təsərrüfatı İnformasiya Sistemi (EKTİS) - Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin əsas fəaliyyət prinsiplərini (fermerlərə yaxınlığı, şəffaf və səmərəli idarəetməni və innovasiyanın tətbiqini) özündə ehtiva edən, daxili və xarici sistemlər ilə inteqrasiya imkanlarını təmin edən və kənd təsərrüfatı sahəsi üzrə geniş əhatəli informasiya bazasının qurulmasına zəmin yaradan vahid bir sistemdir.
EKTİS, ilk növbədə, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına dövlət dəstəyi tədbirlərinin bütün mərhələləri ilə bağlı biznes prosesləri əhatə edən modulların formalaşdırılmasını özündə ehtiva edən şəffaf və operativ idarəetmə alətidir.
Eyni zamanda, EKTİS kənd təsərrüfatının zamanla bütün sahələrini və bu sahələr üzrə bütün tənzimləmə-dəstək-xidmət proseslərini əhatə etməklə, həmçinin xarici sistemlər ilə inteqrasiyanın da genişləndirilməsi hesabına aqrar sahə üzrə mühüm informasiya bazası rolunu oynayır.
Belə ki, EKTİS-də qərar verməyə kömək edəcək və gələcək inkişaf üçün planlama işlərinin əsasını təşkil edəcək analitik hesabatların hazırlanması və modellərin qurulması, müasir dövrün əsas tələbi olan “Big Data”nın toplanılması və yaradılması imkanları vardır. Bunun hesabına kənd təsərrüfatı ilə bağlı bütün proseslərin məntiqi əlaqəliliyinin qurulması, hərtərəfli analizlərin aparılması və dəqiq məlumatlara əsaslanan proqnozların verilməsi mümkündür.
Hər hansı bir ölkədə həyata keçirilən aqrar siyasətin kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının fəaliyyətinə təsirini xarakterizə edən göstəricilər bu siyasətin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi üçün vacib indikatorlar sistemidir. Bu baxımdan Avropa Birliyi səviyyəsində tətbiq olunan Fermer Təsərrüfatları Məlumatlarının Monitorinqi Sistemi (Farm Accountancy Data Network) Avropa Birliyinin Vahid Aqrar Siyasəti (Common Agricultural Policy) üçün mühüm informasiya bazası olmaqla, bu sahəyə dair qərarların qəbulu prosesi ilə bağlı zəruri idarəetmə alətlərindən biri kimi çıxış edir.
Avropada FTMMS-in tətbiqi ilə bağlı uzunmüddətli tarixi təcrübə mövcuddur. Belə ki, bu sistem milli təsərrüfat sorğusu kimi ilk dəfə Norveçdə 1911-ci ildə, Finlandiyada 1912-ci ildə, Danimarkada 1918-ci ildə, İngiltərədə 1936-cı ildə, İsveçdə 1939-cu ildə, Niderlandda 1940-cı ildə, Almaniyada 1955-ci ildə, Lüksemburqda 1958-ci ildə və Avstriyada 1959-cu ildə keçirilmişdir. Avropa Komissiyasının 15 iyun 1965-ci il tarixli Qərarı ilə FTMS Avropa Birliyi səviyyəsində tətbiq edilir.
Azərbaycanda FTMMS-in qurulmasına BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO) layihəsi çərçivəsində başlanılıb. Bu layihə çərçivəsində Aqrar Tədqiqatlar Mərkəzi (keçmiş Elmi-Tədqiqat Kənd Təsərrüfatının İqtisadiyyatı İnstitutu) məsul icraçı qurum kimi müəyyən edilmişdir. İlkin təcrübə kimi bir neçə regionda təsərrüfatlarda pilot sorğu keçirilmişdir.
2015-ci ildən etibarən FTMMS üzrə məlumatların toplanılması işi ölkənin bütün rayonları əhatə olunmaqla aparılır. Hazırda Aqrar Tədqiqatlar Mərkəzinin məlumat bazasında 2015-2018-ci illəri əhatə edən sorğu hesabatları mövcuddur.
FTMMS çərçivəsində aparılan sorğu və toplanan məlumatlar aşağıdakı məsələləri əhatə edir:
Sorğunun bölməsi | Əhatə etdiyi məsələlər |
---|---|
Təsərrüfat haqqında ümumi məlumatlar | Coğrafi məlumatlar; təsərrüfatın tipi; təsərrüfatın rəhbəri (yaşı, təhsili); ailə üzvlərinin sayı |
İşçi qüvvəsi | Ödənişsiz ailə əməyi və muzdlu işçilər |
Kapital | Torpaq; təsərrüfatdakı heyvanlar; binalar; maşınlar və avadanlıqlar |
Kredit | Borcun həcmi, mənbələri, faiz dərəcəsi |
Bitkiçilik və heyvandarlıq məhsullarının istehsalı | İstehsal edilən bitkiçilik məhsulu; əkin sahəsi; əkin sahəsinin dəmyə, suvarma, istixana və örtülü sahə olmasına görə tipi; istehsal edilən heyvandarlıq məhsulu; heyvanların baş sayı; fermanın dağlıq, dağətəyi, düzənlik ərazidə yerləşməsi və qapalı təsərrüfat olması; məhsul istehsalının həcmi; satış həcmi; “qapıda satış” qiyməti; ev istehlakına gedən hissə; təsərrüfatda toxum və ya yem kimi istifadə və s. |
İstehsal xərcləri | İstehsal üçün mal və materiallar (toxum, aqrokimyəvi maddələr; yem; baytarlıq preparatları; kökəltmə üçün heyvanlar); xidmətlər (bütün aqrotexniki əməliyyatlar, heyvanlara qulluq, məhsulun toplanması və daşınması); mal-material və xidmətlərin qiymətləri və s. |
FTMMS sorğusuna cəlb etmək üçün təsərrüfatların müəyyən edilməsi məqsədilə aparılan seçmə Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin EKTİS bazasına əsaslanır. EKTİS bazasında olan təsərrüfatlar əkin sahələrinə və əkilən bitkilərin növünə görə beş təbəqəyə ayrılaraq təbəqəli təsadüfi nümunə seçmə metodu tətbiq edilmişdir. Seçmədəki nümunə sayı isə hər təbəqənin 1%-ni və eyni zamanda subsidiya alan təsərrüfatların sayının da 1%-ni təşkil edir. Bununla da FTMMS üzrə məlumatların toplanılması üçün bütün qruplardan (ən kiçikdən tutmuş, ən böyüyədək) olan təsərrüfatlar arasında seçmə aparılır.
FTMMS çərçivəsində təsərrüfatlar arasında sorğular Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin DAİM-ləri tərəfindən həyata keçirilir. DAİM-lər tərəfindən toplanmış sorğu məlumatları birbaşa olaraq Aqrar Tədqiqatlar Mərkəzinin elektron bazasına göndərilir.
Coğrafi İnformasiya Sistemləri (CIS) məkanca koordinasiya edilmiş informasiyaların toplanmasını, emalını, saxlanılmasını, ötürülməsini, kartoqrafik və vizual təqdimatını təmin edən informasiya sistemidir. Müasir dövrdə CIS-in kənd təsərrüfatında da tətbiqi aşağıdakı istiqamətlər də daxil olmaqla, kifayət qədər geniş əhatəlidir:
Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin “AgroCİS” Coğrafi Məlumatlar Bazasının idarəedilməsi Aqrar Tədqiqatlar Mərkəzi tərəfindən həyata keçirilir. Bu Məlumat Bazasının strukturu aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir:
2015-ci ildə Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı (FAO) ilə birgə həyata keçirdiyi layihə çərçivəsində kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymət informasiya portalı qurulmuş, daha sonra bu portal Nazirlik tərəfindən təkmilləşdirilərək Kənd Təsərrüfatı üzrə Elektron Qiymət İnformasiya Portalı www.aqrarbazar.az yaradılmışdır.
Kənd Təsərrüfatı üzrə Elektron Qiymət İnformasiya Portalı aşağıdakı qiymət məlumatlarını da əhatə edir:
Bütün məhsul növləri və ya çeşidləri üzrə qiymətlər aşağı, orta və yuxarı səviyyələr nəzərə alınmaqla, məhsullardan asılı olaraq gündəlik, həftəlik və aylıq intervalda toplanır.